Rusyalı uçak tasarımcıları, baba ve oğul; Andrei Nikolayevich Tupolev ve Aleksey Andreevich Tupolev dünyanın ilk süpersonik (ses hızının üstünde uçan) yolcu uçağını geliştiren efsane isimlerdir. Havacılık tarihinde çok özel yerleri vardır. Tupolev uçak firmasının mimarları olarak bilinirler. Birçok önemli projede birlikte çalışarak başarılı ürünlere imza atmışlardır.
1922 yılında kurulan Tupolev firmasında bugüne kadar yaklaşık olarak 20 bin yolcu uçağı üretilmiş, bu uçakların yarısından fazlası Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) döneminde tamamlanmıştır. Rusya Federasyonu’nun en önemli markaları arasında yer alan Tupolev, SSCB döneminde başlattığı havacılık faaliyetlerinde, çok sıradışı işlere imza atmayı başardı. Dünya’da, Tupolev kadar farklı modelde uçak tasarımı yapan ve bunları başarılı bir şekilde üreten başka bir firma yoktur. Tupolev şirketinde 200’e yakın farklı uçak modeli tasarlanmıştır. Bu modellerin birbirinden esinlendiği ve her birinin bir öncekinin daha gelişmiş versiyonu olduğu görülür. Bu başarılarına rağmen şirket, Boeing ve Airbus gibi dünyaca ünlü uçak üreticileri ile baş edememiş havacılık dünyasında bu iki dev firmanın gerisinde kalmıştır. Buna rağmen şirket yine de ayakta kalmayı başarmış ve üretime devam etmiştir.
Baba ve oğulun hayat hikayelerine biraz yakından bakalım. Baba Andrei Nikolayevich Tupolev, Rus İmparatorluğu, Tver Valiliği’ndeki Kimry şehri yakınlarında Pustomazovo (Şimdiki adıyla Kalinin Oblastı) köyünde 10 Kasım 1888’de dünyaya geldi. Yedi çocuklu bir ailenin altıncı çocuğuydu. İlk olarak evde eğitim gördükten sonra, Tver’deki liseye devam etti ve 1908 yılında mezun oldu. Daha sonra “İmparatorluk Moskova Teknik Okulu (IMTU)” ve “İmparator II. Nicholas Moskova Devlet Demiryolu Mühendisliği” üniversitelerine başvurdu. Her ikisinden de kabul almasının ardından, IMTU üniversitesinde okumayı tercih etti. Bu okulda “Rus havacılığının babası” kabul edilen Nikolai Egorovich Zhukovsky’nin öğrencisi oldu. Üniversitenin yeni oluşturulan aerodinamik laboratuvarı için rüzgar tüneli inşa etti ve üniversitenin havacılık kulübünün aktif bir üyesi oldu. Ayrıca, 1922 tarihli bir Rus-Alman anlaşması uyarınca Moskova’nın dışındaki bir banliyö olan Fili’de bir uçak üretim tesisi kuran Hugo Junkers’ın yanında da bulunduğu ve ondan eğitim aldığı düşünülmektedir. Mezun olduktan sonra, Zhukovsky’ye yardımcı oldu. Kariyeri boyunca büyük ölçüde ahşaptan yapılmış hafif bir nakliye uçağı olan ANT-1’den, dünyanın ilk ticari süpersonik yolcu uçağı olan Tu-144’e kadar 100’den fazla uçak tasarladı. 1924’te tamamen Duralumin’den inşa edilen iki koltuklu ANT-2, 625 mil menzile ve saatte 138 mil hıza sahip iki motorlu bombardıman uçağı TB-1, 43.000 poundun üzerinde ve 2 tonun üzerinde taşıma kapasitesine sahip dört motorlu son derece başarılı ağır bombardıman uçağı TB-3 önemli tasarımlarından bazılarıdır. Savaş sonrası dönemde Tupolev’in en iyi tasarımları arasında, SSCB’de yaygın olarak kullanılan iki jet motorlu yolcu uçağı Tu-104, dört turboprop motorlu ve uzun menzile sahip yolcu uçağı Tu-114 ile süpersonik uçak Tu-144’ü sayabiliriz. Bu uçak, 4000 mil menzile ve saatte 1500 mil hıza ulaşabiliyordu.
Tupolev 1936 yılında uçak üretim yöntemlerini incelemek için Amerika Birleşik Devletleri ve Almanya’yı ziyaret etti. Bir yıl sonra, Messerschmitt 109 avcı uçağı olduğu iddia edilen bir uçağın planlarını Almanya’ya satmakla suçlandı. Daha sonra halk düşmanı olarak ilan edildi ve idam cezasına çarptırıldı. Hapishanedeyken çift motorlu bombardıman uçağı olan Tu-2’yi tasarladı. Sovyetler Birliği’ne İkinci Dünya Savaşı’nda başarılı operasyonlar sağlayan Tu-2 bombardıman uçağının yapımındaki rolü nedeniyle serbest bırakıldı. 1944’te Sovyetler Birliği’nin ağır bombardıman uçaklarının baş tasarımcısıydı. Üç Boeing B-29 Superfortresses’in 1944’te Sovyet Uzak Doğu Bölgesi’ne zorunlu inişinden sonra, Tupolev bu Amerikan bombardıman uçağının Rus versiyonunu üretti.
Tupolev, II. Dünya Savaşı sırasında Kızıl Ordu’nun teknik dalında korgeneral oldu. 1953’te Sovyet Bilimler Akademisi’ne tam üye oldu ve birçok devlet kurumunda görev yaptı. Tupolev, Sovyetler Birliği’nde büyük ödüller ve onur belgeleri aldı. Üç kez “Sosyalist Emek Kahramanı”, sekiz kez “Lenin Nişanı”, iki kez “Kızıl Bayrak İşçi Nişanı” dahil olmak üzere pek çok unvan ve onur belgesiyle ödüllendirildi. 1953 yılında Rusya Bilimler Akademisi’nde akademisyen olarak göreve başladı. 1968’de ise Sovyet Hava Kuvvetleri’nde generalliğe yükseldi. Tupolev, başarılı çalışmaları nedeniyle, Sovyetler Birliği dışında da ödüller aldı. Royal Aeronautical Society ve American Institute of Aeronautics and Astronautics’in onursal üyesi oldu. Çalışmalarını yolcu ve bombardıman uçakları üzerine yoğunlaştıran Andrei Tupolev, altmış dört yıllık mesleki hayatında yüzün üzerinde proje tamamladı. Akademik zekası ve havacılıktaki buluşları ile Sovyetler Birliği’nin ve dünya havacılık endüstrisinin uzun mesafeli ve yüksek hızlı uçuşlarının gerçekleştirilmesine ve geliştirmesine büyük katkılarda bulundu. Bu başarılı uçak tasarımcısı, ülkesi tarafından “Milli Kahraman” olarak ilan edildi ve üç defa “Altın Yıldız” nişanı ile mükafatlandırıldı.
Andrei Tupolev, 23 Aralık 1972 yılında 84 yaşında Moskova’da hayata veda etti. Mezarı, ülkedeki büyük ilim adamlarının, sanatkarlarının ve devlet adamlarının gömülü olduğu Domodyedici mezarlığında bulunmaktadır. “Vnukovo Uluslararası Havalimanının” ismi, onun adını yaşatmak için 2018 yılında “Vnukovo Andrei Tupolev Uluslararası Havalimanı” olarak değiştirildi. Andrei Tupolev’in gerçekleştirdiği projeler canlılığını hala korumaktadır. En önemlisi, bu çalışkan ve azimli havacılık tutkunu, genç havacılara ilham kaynağı olmaya devam etmektedir.
Babasının izinden giden seçkin bir bilim adamı ve uçak tasarımcısı olan oğul Aleksey (Alexei) Andreevich Tupolev, ilk süpersonik yolcu uçağı Tupolev Tu-144’ün geliştirilmesine öncülük etti. Ayrıca, her ikisi de finansman yetersizliği nedeniyle askıya alınan Buran uzay mekiği ve uzun menzilli ağır bombardıman uçağı Tu-2000’in tasarım çalışmalarına da yardımcı oldu. Onun başarılı projeleri arasında; ülkenin ilk ticari jet uçağı Tu-104, kısa menzilli ticari uçuşlar için kullanılan Tu-134 ile Tu-154 ve iki değişken kanatlı jet bombardıman uçağı, orta menzilli Tu-22M (veya Tu-26, Batı’da “Geri Tepme” olarak bilinir) ve uzun menzilli Tu-160 (“Blackjack” olarak bilinir) bulunmaktadır.
Aleksey Tupolev, 20 Mayıs 1925 yılında Moskova’da dünyaya geldi. 17 yaşında Tupolev deneysel tasarım bürosunda çalışmaya başladı. 1949’da Moskova Havacılık Enstitüsü’nden mezun oldu ve tasarım bürosunda babasıyla beraber çalışmaya devam etti.
Sovyet lideri Kruşçev, Eylül 1959’da ABD ziyareti sırasında, ilk uzun mesafe uçuşunu çok kısa bir süre önce gerçekleştirmesine rağmen, Tu-114 uçağını kullanmakta ısrar etti. Baba Andrei Tupolev uçağa olan güveninin bir işareti olarak oğlu Aleksey Tupolev’in ziyarete eşlik etmesini talep etti. Kruşçev daha sonra, “Tupolev’in oğlunun bizimle olduğu gerçeğini açıklamadık. Çünkü bunu yapmak yeni açıklamalar yapmak anlamına gelirdi ve bu imajımıza zarar verebilirdi” dedi.
Aleksey Tupolev, 1963’te Tupolev havacılık tasarım bürosunda baş tasarımcı oldu ve 1972’de ünlü uçak tasarımcısı babası Andrey Tupolev’in ölümünün ardından tasarım bürosu şefi olarak babasının yerini devraldı.
Aleksey Tupolev yetenekli bir mühendis ve uçak tasarımcısıydı. Ulusal sivil havacılık sistemleri ile uzun menzilli askeri uçak sistemlerinin geliştirilmesi çalışmalarına paha biçilmez katkıları oldu. Tupolev Tu-144; SSCB’de Tupolev tasarım ofisinde, Aleksey Tupolev yönetiminde tasarlanan dünyanın ilk süpersonik yolcu uçağıdır. Prototip uçak, ilk uçuşunu 31 Aralık 1968’de, Concorde’dan iki ay önce, Moskova yakınlarında gerçekleştirdi. Tu-144 ses hızını ilk kez 5 Haziran 1969’da aştı. 15 Temmuz 1969’da Mach 2 hız oranını aşan ilk ticari yolcu uçağı oldu. Batılı gözlemciler Tu-144’e Concorde’a benzerliğinden ötürü “Concordski” (bazen Konkordski) adını vermişlerdir. NATO’daki rapor adı ise “Charger” olarak bilinmektedir. Tupolev Tu-144, görücüye çıkan ilk süpersonik jet olmuştu. Uçuş tarihleri bize Tu-144’ün, Concorde’un ve Boeing-Lockheed ortak uçağının çok önünde olduğunu gösteriyor. Bu yüzden Tu-144 ilk süpersonik yolcu uçağı unvanını almıştır.
Tupolev-144, bazı teknik özellikleri ile Concorde’dan daha üstün bir uçak olup 140 yolcu taşıma kapasitesine sahipti. 65,5 metrelik uzunluğu, 28,8 metre kanat açıklığı, 438 metrekare kanat alanı ve 2,16 Mach hızıyla Concorde’a fark atıyordu. Bu özelliklerine rağmen Tupolev-144 değil de, konforlu bir uçak olan Concorde daha fazla tercih ediliyordu. Tupolev-144 uçağında çok bariz bir şekilde sosyalist yönetimin izlerini görmek mümkündü. Bu yolcular için büyük bir dezavantaj oluşturuyordu. Tupolev-144 teknik açıdan gerçekten Concorde’a kafa tutabilen bir uçaktı. Her iki uçağın da teknik değerleri birbirine çok yakındı. 1978 yılında meydana gelen talihsiz bir kaza ticari seferlerin sonunu getirdi. Tu-144 hizmetten çıkarılmadan önce 103 tarifeli uçuş gerçekleştirmişti. Ardından NASA bu uçağı satın aldı ve Boeing ile ortak geliştirme çalışmaları yürüttü. 1996 yılında satın alınan uçak 1999 yılına kadar gökyüzüyle buluştu. Son seferini ise 14 Nisan 1999 tarihinde, Zhukovsky – Moskova arasında yaptı.
Aleksey Tupolev, tasarım bürosunun şefi olduktan sonra Tu-22M2, Tu-22M3, Tu-142M ve Tu-95MC askeri projelerinin çalışmalarını denetledi. Tu-154 yolcu uçağının işletmeye alınması sırasında oluşan sorunları çözdü. Uçağın daha iyileştirilmesi için faaliyetlerde bulundu. Onun liderliğinde Tupolev deneysel tasarım bürosundaki ekip tarafından, şu anda dünyanın hiçbir yerinde benzeri olmayan stratejik uçak sistemi Tu-160’ın tasarımı gerçekleştirildi. Bu kapsamda olağanüstü bir çalışma organizasyonu ile uçağın seri üretime alınarak Rus Hava Kuvvetleri’nde kullanımına başlanması için faaliyetler gerçekleştirildi.
Aleksey Tupolev, 1980 ve 1990’lı yıllarda gelişmiş yolcu uçağı tasarımı konusunda Tupolev tasarım bürosu tarafından kazanılan teknik deneyimleri, Tu-204/214 uçak ailesine başarıyla uyguladı. Tu-214 uçağı günümüzde de üretilmeye devam etmektedir. Aleksey Tupolev liderliğinde, hipersonik uygulamalara yönelik tasarım çalışmaları ve alternatif yakıt kaynaklarının havacılığa uyarlanması için deneysel çalışmalar yapıldı. Örnek olarak, sıvı hidrojen ve sıvılaştırılmış doğal gaz ile çalışan Tu-155 prototipleri, Tu-154 uçağı temel alınarak tasarlanıp üretildi.
Aleksey Tupolev deneysel tasarım bürosundaki çalışmalarına ek olarak, eğitim-öğretim ve araştırma faaliyetlerinde de yer aldı. Moskova Havacılık ve Teknoloji Enstitüsü’nün başkanlığını yaptı ve bu enstitüde profesör olarak görev yaptı.
Aleksey Tupolev ayrıca siyaset için de zaman buldu. 1959-91 yılları arasında Sovyetler Birliği Komünist Partisi Üyesi, 1974-89 yılları arasında Yüksek Sovyet Milletvekili ve 1989-91 yılları arasında SSCB Halk Milletvekili olarak görev yaptı. Evli ve iki çocuğu olan Aleksey Tupolev, babası gibi birçok onur ve madalya ile ödüllendirildi.
Aleksey Tupolev uzun bir hastalıktan sonra 75 yaşında 12 Mayıs 2001’de dünyaya gözlerini kapadı. Dünyanın önde gelen uçak tasarımcıları arasında olduğu kabul edilen Tupolev’in başarılı çalışmalarını yeni nesil devam ettirmektedir. Bu tutkulu, azimli, başarılı baba ve oğulun sizlere de ilham vermesini dilerim.
Kaynak: Haber.aero / TUSAŞ Genel Müdür Yardımcısı Fahrettin Öztürk